قوله تعالى: «أ لمْ تر أن الله یزْجی سحابا» اى یسوق سحابا الى حیث یرید، «ثم یولف بیْنه» اى یجمع بین قطع السحاب المتفرقة بعضها الى بعض، «ثم یجْعله رکاما» متراکما بعضه فوق بعض، یقال رکمت المتاع و غیره اذا وضعت بعضه فوق بعض، «فترى الْودْق» اى المطر، و قیل الودق البرق، و قیل هو المصدر، تقول و دق السحاب یدق و دقا، «یخْرج منْ خلاله» اى وسطه، و هو جمع الخلل کالجبال جمع الجبل، معنى آنست که یا محمد نبینى الله را که میراند میغ آهسته و با درنگ آن گه پاره پاره با هم میسازد و طبق طبق درهم مىبندد، آن گه تا بر تا مىافکند، و توى بر توى برمینهد تا آب برتابد، و آن گه مجرا در مجرا راست میکند تا قطره راه یابد، و بر آن مجراها موکلان بر گمارد تا بى فرمان نبارد.
روى ان الله تعالى خلق السحاب على هیئة الغربال ثم یصب الماء علیه من السماء صبا ثم ینزل منه قطرة قطرة لیکون اقرب الى النفع و انفى للضرر
، قوله: «و ینزل من السماء» من هاهنا لابتداء الغایة لان ابتداء الانزال من السماء، «منْ جبال» الجبال بدل من السماء، بدل البعض من الکل، و «من» هاهنا ایضا لابتداء الغایة و الضمیر فى فیها یعود الى السماء، «منْ برد» من هاهنا لیبین ان الجبال من البرد، و المعنى فى السماء جبال من برد ینحدر منها البرد على السحاب ثم على الارض، فیکون المفعول محذوفا، اى ینزل من جبال السماء بردا، حاصل این قول آنست که در آسمان کوهها است از برد و رب العزه از آن کوهها برد فرو مىفرستد بر میغ و از میغ بر زمین، قول دیگر آنست که مراد ازین جبال تکثیر و تعظیم است نه عین جبال، چنان که کسى گوید عند فلان جبال مال، یرید مقدار جبال من کثرته، و باین قول «منْ جبال» این «من» صلت است یعنى ینزل من السماء جبالا من برد، و قیل البرد ماء جامد خلقه الله فى السحاب ثم ینزل، و قیل یصیر فى الهواء بردا، و قال ابن عباس: البرد الثلج، «فیصیب به» اى بالبرد، «منْ یشاء» یعنى یصیب بنفعه من یشاء، و یصرف نفعه عن من یشاء، و قیل یصیب بضرره من یشاء فیهلک زرعه و ماله، و یصرف ضرره عن من یشاء فلا یضره، «یکاد سنا برْقه» السنا عضوء البرق و لمعانه، «یذْهب بالْأبْصار» من شدة ضوء و بریقه، انما قال ذلک لان من نظر الى البرق خیف علیه ذهاب البصر، و قرأ ابو جعفر یذهب بضم الیاء و کسر الهاء من اذهب على ان الباء زائدة للتوکید کما یقال مددت ثوبه و مددت بثوبه.
«یقلب الله اللیْل و النهار» یصرفهما فى اختلافهما و تعاقبهما یأتى باللیل و یذهب بالنهار و یأتى بالنهار و یذهب باللیل
روى ابو هریرة قال قال النبى صلى الله علیه و سلم: «یوذینى ابن آدم یسب الدهر و انا الدهر بیدى الامر اقلب اللیل و النهار»
: قوله: «إن فی ذلک» اى فى ذلک الذى ذکرت من هذه الاشیاء، «لعبْرة لأولی الْأبْصار» اى دلالة لاهل العقول و البصائر على قدرة الله و توحیده.
«و الله خلق کل دابة» قرأ حمزة و الکسائى خالق کل دابة بالاضافة، «منْ ماء» اى من نطفة و اراد به کل حیوان یشاهد فى الدنیا و لا یدخل فیه الملائکة و الجن لان لا نشاهدهم، و قیل یرید به جمیع المخلوقات، و اصل جمیع الخلق من الماء، و ذلک ان الله تعالى خلق ماء ثم جعل بعضه ریحا فخلق منها الملائکة و بعضه نارا فخلق منها الجن و بعضه طینا فخلق منه آدم، و سأل ابو هریرة رسول الله (ص) مم خلق الله الخلق؟ فقال علیه السلام: «من الماء فمنهم من یمشى»
لما اجتمع العاقل مع غیر العاقل جعل الغلبة للعاقل، فقال فمنهم بلفظ جمع العقلاء، «منْ یمْشی على بطْنه» کالحیات و الحیتان و الدیدان، «و منْهمْ منْ یمْشی على رجْلیْن» کالانسان و الطیر، «و منْهمْ منْ یمْشی على أرْبع» کالبهائم و السباع، و لم یذکر من یمشى على اکثر من اربع، مثل حشرات الارض لانها فى الصورة کالتى تمشى على الاربع، و قیل «یخْلق الله ما یشاء» یرید به ما یمشى على اکثر من اربع، و قیل ما زاد رجله على الاربع فاعتماده فى مشیه على اربع فى الجهات الاربع، «إن الله على کل شیْء» مما ذکر و بین، «قدیر» قادر على الکمال.
«لقدْ أنْزلْنا آیات مبینات» اى احکاما و فرائض، و قیل علامات و دلائل، «و الله یهْدی» یرشد، «منْ یشاء إلى صراط مسْتقیم» الى دین الاسلام، و قیل الى طریق الجنة.
«و یقولون آمنا بالله و بالرسول و أطعْنا» یعنى المنافقین یقولونه، «ثم یتولى» یعرض عن طاعة الله و رسوله، «فریق منْهمْ منْ بعْد ذلک» اى من بعد قولهم، «آمنا» و یدعوا الى غیر حکم الله، قال الله عز و جل: «و ما أولئک بالْموْمنین» قیل نزلت هذه الآیة فى بشر المنافق کان بینه و بین یهودى خصومة فى ارض فقال الیهودى نتحاکم الى محمد و قال المنافق نتحاکم الى کعب الاشرف فان محمدا یحیف علنیا، فانزل الله هذه الآیة و قال: «و إذا دعوا إلى الله و رسوله لیحْکم بیْنهمْ» و الرسول بحکم الله، «إذا فریق منْهمْ معْرضون» عن الحکم، و قیل عن الاجابة.
«و إنْ یکنْ لهم الْحق» اى القضاء لهم لا علیهم، «یأْتوا إلیْه مذْعنین» طائعین منقادین، الاذعان الاسراع الى الطاعة «أ فی قلوبهمْ مرض» اى کفر و نفاق، «أم ارْتابوا» شکوا بعد آن آمنوا، «أمْ یخافون أنْ یحیف الله علیْهمْ و رسوله» وضعت کلمة «ام» فى هذین الموضعین بدل بل، و هذا یأتى فى القرآن فى غیر موضع و معنى الآیة، انهم کذلک. و جاء بلفظ الاستفهام لانه اشد فى الذم و التوبیخ. «بلْ أولئک» الضرب عن ان یکون رسول الله یحیف على احد فى حکمه، «أولئک هم الظالمون» المنافقون الکافرون، و قیل معناه لیس من جهة الرسول ما یرتاب به و لکنهم کافرون ظالمون لانفسهم حین امتنعوا من الاذعان لحکم الله و رسوله.
«إنما کان قوْل الْموْمنین إذا دعوا إلى الله» اى الى کتاب الله و رسوله، «لیحْکم بیْنهمْ» اى لیحکم النبى بینهم بحکم الله الذى امر به فى القرآن، «أنْ یقولوا سمعْنا» قول النبى، «و أطعْنا» امره، هذا لیس على طریق الخبر لکنه تعلیم اداب الشرع، و على معنى ان المومنین کذا ینبغى ان یکونوا، و قول منصوب على انه خبر کان و اسمه فى قوله: «أنْ یقولوا سمعْنا و أطعْنا». «و أولئک هم الْمفْلحون» الفائزون الباقون فى النعیم المقیم.
«و منْ یطع الله و رسوله» قال ابن عباس فیما ساءه و ستره، «و یخْش الله» على ما عمل من الذنوب، «و یتقْه» فیما بعد، و قیل الخشیة خوف مع اعتقاد عظم المخشى، و الاتقاء الاحتراز من العصیان و التقصیر فى المأمور، «فأولئک هم الْفائزون» بالثواب و الناجون من العقاب، قرأ ابو عمرو و ابو بکر «یتقه» بکسر القاف و اسکان الهاء، و قرأ ابو جعفر و یعقوب و قالون عن نافع «و یتقه» بکسر القاف و اختلاس الهاء، و قرأ حفص «و یتقه» باسکان القاف و اختلاس الهاء، و قرأ الباقون «و یتقهى» بکسر القاف و اشباع الهاء، ثم رجع الى حدیث المنافقین فقال: «و أقْسموا بالله جهْد أیْمانهمْ»
جهد الیمین ان یحلف بالله و لا حلف فوق الحلف بالله یعنى بذلوا فیها مجهود هم لئن امرنا محمد بالخروج الى الغزو لغزونا و ذلک ان المنافقین کانوا یقولون لرسول الله اینما تکن نکن معک، لئن خرجت خرجنا و ان اقمت اقمنا و ان امرتنا بالجهاد جاهدنا، فقال الله تعالى: «قلْ» لهم، «لا تقْسموا»
لا تحلفوا، تم الکلام ثم قال: «طاعة معْروفة»
اى هذه طاعة معروفة بالقول دون الاعتقاد اى امر عرف منکم انکم تکذبون فیه و تقولون ما لا تفعلون، هذا معنى قول مجاهد، و قیل معناه طاعة بینة خالصة افضل و امثل من یمین باللسان لا یوافقها الفعل، و قال مقاتل بن سلیمان: لیکن منکم طاعة معروفة، «إن الله خبیر بما تعْملون»
عالم بما تظهرون و ما تضمرون، لا یخفى علیه شیء من اعمالکم.
«قلْ أطیعوا الله و أطیعوا الرسول فإنْ تولوْا» تعرضوا عن طاعته، «فإنما علیْه» اى على الرسول، «ما حمل» کلف و امر به من تبلیغ الرسالة و قد بلغها، «و علیْکمْ ما حملْتمْ» من الاجابة و الطاعة، و قیل انما علیه ما حمل و علیکم ما حملتم منسوخ بآیة السیف، «و إنْ تطیعوه» فیما یأمرکم و ینهاکم، «تهْتدوا» الى الحق و الرشد و الجنة، «و ما على الرسول إلا الْبلاغ الْمبین» اى التبلیغ البین.
روى عن علقمة، بن وائل الحضرمى عن ابیه قال سأل سلمة بن یزید الجعفى رسول الله صلى الله علیه و سلم فقال یا نبی الله ا رأیت ان اقام علینا امراء سألونا حقهم و منعونا حقنا فما تأمرنا، فاعرض عنه، ثم سأله فاعرض عنه، ثم قال فى الثالثة او فى الثانیة فجدبه الاشعث بن قیس، فقال رسول الله (ص): «اسمعوا و اطیعوا فانما علیهم ما حملوا و علیکم ما حملتم»
، و قال ابو عثمان الحیرى: من امر السنة على نفسه قولا و فعلا نطق بالحکمة، و من امر الهوى على نفسه قولا و فعلا نطق بالبدعة، لقول الله عز و جل: «و إنْ تطیعوه تهْتدوا».
«وعد الله الذین آمنوا منْکمْ و عملوا الصالحات لیسْتخْلفنهمْ فی الْأرْض» ابو العالیه گفت سبب نزول این آیت آن بود که رسول خدا و یاران او پیش از هجرت روزگارى در مکه رنجور بودند و ناآمن از دشمن، رب العزه ایشان را بر اذى کفار صبر میفرمود و دستورى قتال نبود و رسول (ص) پنهان و آشکارا بر دین اسلام دعوت میکرد و بر اذى کافران صبر همى کرد تا او را بهجرت فرمودند، چون بمدینه هجرت کرد مهاجران و مسلمانان هم چنان ناآمن بودند از دشمنان و پیوسته سلاح داشتندى آخر یکى از مهاجران گفت: ما یأتى علینا یوم تأمن فیه و نضع السلاح. و خود روزى ما را نبود که ایمن رویم در زمین مکه و سلاحها از دست بنهاده، رب العزه در شأن ایشان این آیت فرستاد و ایشان را بنصرت و امن و تمکین وعده داد فقال تعالى: «وعد الله الذین آمنوا منْکمْ»، باین قول «منْکمْ» اشارت بمهاجران است، «لیسْتخْلفنهمْ فی الْأرْض» این ارض زمین مکه است، و روا باشد که آیت بر عموم رانند و مراد باین ارض همه زمین باشد در دیار اسلام که رب العزه بساط اسلام در آن بگستراند و دود شرک و کفر باطل ادبار خویش برد و مسلمانان را انبوهى دهد، چنان که گفت تعالى و تقدس: «لیظْهره على الدین کله» و به قال النبی (ص): «لا یبقى على الارض بیت مدر و لا و بر الا ادخله الله کلمة الاسلام بعز عزیز او ذل ذلیل، اما ان یعزهم الله فیجعلهم من اهلها، و اما ان یذلهم فیدینوا لها.»
قوله: «لیسْتخْلفنهمْ فی الْأرْض» ادخل اللام لجواب الیمین المضمرة و تقدیر القول فیه یعنى وعد الله و قال و الله یستخلفنهم فى الارض، اى لیورثنهم ارض الکفار من العرب و العجم، فیجعلهم ملوکها و سکانها و خلفاء هم فیها، «کما اسْتخْلف الذین منْ قبْلهمْ» یعنى بنى اسرائیل حیث اهلک الجبابرة بمصر و الشام، و اورثهم ارضهم و دیارهم، قرأ ابو بکر عن عاصم «کما استخلف» بضم التاء و کسر اللام على ما لم یسم فاعله، و الباقون بفتح التاء و اللام لقوله: «وعد الله» فقوله: «لیسْتخْلفنهمْ»، یعود الیه، فکذلک «کما اسْتخْلف» و المعنى یستخلفنهم، استخلافا کاستخلافة الذین من قبلهم. «و لیمکنن لهمْ دینهم الذی ارْتضى لهمْ» قال ابن عباس: یوسع لهم فى البلاد حتى یملکوها و یظهر دینهم الاسلام على سائر الادیان، «و لیبدلنهمْ» قرأ ابن کثیر و ابو بکر و یعقوب «و لیبدلنهم» بالتخفیف من الإبدال، و قرأ الباقون «و لیبدلنهمْ» بالتشدید من التبدیل، و هما لغتان، و قیل التبدیل تغییر الحال مع بقاء الاصل، و الإبدال جعل الشیء مکان الشیء، «منْ بعْد خوْفهمْ أمْنا» قومى گفتند این خوف و امن هر دو در دنیاست، و جماعتى گفتهاند که خوف در دنیاست و امن در قیامت، و فى ذلک ما روى عن النبى صلى الله علیه و سلم قال: «یقول الله عز و جل انى لا اجمع على عبدى خوفین و لا امنین ان خافنى فی الدنیا آمنته فى الآخرة و ان امننى فى الدنیا اخفته فى الآخرة».
«یعْبدوننی لا یشْرکون بی شیْئا» هذا نعت حال یراد به الشرط، سیاق این سخن بر سبیل شرط است میگوید ایشان را پس از بیم امن دهیم تا آن گه که مرا مىپرستند و انباز نگیرند این همچنانست که گفته: «کنْتمْ خیْر أمة أخْرجتْ للناس» ثم شرط على ذکر نعت الحال فقال: «تأْمرون بالْمعْروف» یعنى ما دمتم تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنکر، رب العالمین جل جلاله این وعده داد پس وعده وفا کرد و دین اسلام را بر همه دینها غلبه داد و مسلمانان را نصرت داد و مومنان و دوستان را از دشمنان آمن کرد، و فى ذلک ما روى عدى بن حاتم قال: بینا انا عند النبی (ص) إذ أتاه رجل فشکا الیه الفاقة ثم اتاه آخر فشکا الیه قطع السبیل، فقال: یا عدى هل رأیت الحیرة؟
قلت لم ارها، قال فان طالت بک حیاة فلترین الظعینة ترتحل من الحیرة حتى تطوف بالکعبة لا تخاف احدا الا لله، و لئن طالت بک الحیاة لتفتحن کنوز کسرى. قلت کسرى بن هرمز؟ قال: کسرى بن هرمز، و لئن طالت بک الحیاة لترین الرجل یخرج ملء کفه من ذهب او فضة یطلب من یقبله منه و لا یجد احدا یقبله منه و لیلقین الله احدکم یوم القیامة و لیس بینه و بینه ترجمان یترجم له فلیقولن الم نبعث الیک رسولا فبلغک؟
فیقول بلى، فیقول ا لم اعطک مالا و افضل علیک؟ فیقول بلى، فینظر عن یمینه فلا یرى الا جهنم و ینظر عن یساره فلا یرى الا جهنم»، قال: عدى سمعت رسول الله یقول: «اتقوا النار و لو بشق تمرة فمن لم یجد شق تمرة فبکلمة طیبة»، قال: عدى فرأیت الظعینة ترتحل من الحیرة حتى تطوف بالکعبة لا تخاف الا الله، و کنت فیمن افتتح کنوز کسرى بن هرمز و لئن طالت بکم حیاة لترون ما قال النبى یخرج ملء کفه.
و گفتهاند درین آیت دلالت روشن است بر خلافت صدیق و امامت خلفاء راشدین، لانه بالاجماع لم یتقدمهم فى الفضیلة الى یومنا احد و من بعدهم، مختلف فیهم فاولئک مقطوع بامامتهم و صدق وعد الله فیهم و هم على الدین المرضى من قبل الله تعالى و لقد آمنوا بعد خوفهم و قاموا بسیاسة المسلمین و الذب عن حوزة الاسلام احسن قیام. و فى ذلک ما روى سعید بن جمهان عن سفینة قال سمعت النبى یقول: «الخلافة بعدى ثلاثون سنة ثم یکون ملکا»
ثم قال سفینة لسعید: امسک خلافة ابى بکر سنتین و خلافة عمر عشرا و خلافة عثمان اثنتى عشرة و خلافة علیا ستا.
و عن جابر بن عبد الله قال قال رسول الله (ص): «الخلافة بعدى فى امتى فى اربعة: ابى بکر و عمر و عثمان و على»
، و قال بعضهم خلفاء الله عز و جل فى الارض ثلاثة: آدم فى قوله: «إنی جاعل فی الْأرْض خلیفة». و داود فى قوله: «یا داود إنا جعلْناک خلیفة فی الْأرْض»، و ابو بکر فى قوله: «لیسْتخْلفنهمْ فی الْأرْض». قوله: «و منْ کفر بعْد ذلک» اراد به کفران النعمة و لم یزد الکفر بالله عز و جل، «فأولئک هم الْفاسقون» العاصون لله، قال اهل التفسیر اول من کفر بهذه النعمة و جحد حقها، الذین قتلوا عثمان فلما قتلوه غیر الله ما بهم و ادخل علیهم الخوف حتى صاروا یقتتلون بعد ان کانوا اخوانا. روى حمید بن هلال قال قال عبد الله بن سلام فى عثمان: ان الملائکة لم تزل محیطة بمدینتکم هذه منذ قدمها رسول الله (ص) حتى الیوم فو الله لئن قتلتموه لیذهبن ثم لا یعودون ابدا، فو الله لا یقتله رجل منهم الا لقى الله أجذم لا ید له ران سیفه لم یزل مغمودا عنکم، و الله لئن قتلتموه لیسلنه الله عز و جل علیکم ثم لا یغمده عنکم، اما قال ابدا و اما قال الى یوم القیامة فما قتل نبى قط الا قتل به سبعون الفا، و لا خلیفة الا قتل به خمسة و ثلاثون الفا، و قیل «منْ کفر بعْد ذلک» یرید به مسیلمة بن حبیب و اهل الیمامة و المرتدین من هذه الامة، و عن ابى بن کعب عن رسول الله قال: «بشرت هذه الامة بالسناء و الرفعة و التمکین فى الدین، فمن طلب منهم الدنیا بعمل الآخرة لم یکن له فى الآخرة نصیب».
قوله: «و أقیموا الصلاة» یعنى المفروضة، «و آتوا الزکاة» الواجبة، «و أطیعوا الرسول» باجابته الى ما دعاکم الیه، «لعلکمْ ترْحمون» فانها من موجبات الرحمة.
«لا تحْسبن الذین کفروا» قرأ ابن عامر و حمزة «لا یحسبن» بالیاء اى لا یحسبن الذین کفروا انفسهم معجزین، فیکون المفعول الاول محذوفا و یکون قوله: «معْجزین» مفعولا ثانیا، و قرأ الآخرون «لا تحْسبن» بالتاء، یعنى لا تحسبن یا محمد، الذین کفروا معجزین.
«الذین کفروا» على هذه القراءة مفعول اول و «معْجزین» مفعول ثان، و ابن عامر و حمزة و عاصم یفتحون السین، و الباقون یکسرونها و هما لغتان. قوله: «معْجزین» اى فائتین، و قیل سابقین، تقول اعجزه جعله عاجزا او وجده عاجزا و نسبه الى العجز. «و مأْواهم النار» اى مرجعهم و منقلبهم و هو استیناف کلام، «و لبئْس الْمصیر» اى لبئس المرجع النار.
«یا أیها الذین آمنوا لیسْتأْذنْکم الذین ملکتْ أیْمانکمْ» قال ابن عباس: وجه رسول الله (ص) غلاما من الانصار یقال له مدلج بن عمرو الى عمر بن الخطاب وقت الظهیرة لیدعوا، فرأى عمر بحالة کره عمر رویته ذلک فقال: یا رسول الله وددت لو ان الله امرنا و نهانا فى حال الاستیذان، فانزل الله عز و جل هذه الآیة، و قال مقاتل نزلت فى اسماء بنت مرشد کان لها غلام کبیر فدخل علیها فى وقت کرهته فاتت رسول الله فقالت: ان خدمنا و غلماننا یدخلون علینا فى حال نکرهها، فانزل الله تعالى «یا أیها الذین آمنوا لیسْتأْذنْکم الذین ملکتْ أیْمانکمْ»، یعنى العبید و الاماء و انما اضیف الملک الى الید لان العرب الاولى یتبایعون بالایدى و انما خص بالیمین تخییرا للکلام و استدراکا للیمین. «و الذین لمْ یبْلغوا الْحلم منْکمْ» من الاحرار، لیس المراد منهم الاطفال الذین لم یظهروا على عورات النساء بل الذین عرفوا امر النساء و لکن لم یبلغوا، «ثلاث مرات» اى یستأذنوا فى ثلاثة اوقات، «منْ قبْل صلاة الْفجْر» وقت مفارقة الفراش و القیام من النوم، «و حین تضعون ثیابکمْ من الظهیرة» وقت القیلولة، «و منْ بعْد صلاة الْعشاء» وقت النوم و الاوى الى الفراش و انما خص هذه الاوقات لانها ساعات الخلوة و وضع الثیاب و التکشف، فامر العبید و الصبیان بالاستیذان فى هذه الاوقات فاما غیرهم فیستاذنون فى جمیع الاوقات، «ثلاث عوْرات» قرأ حمزة و الکسائى و ابو بکر ثلاث بنصب الثاء بدلا من قوله: «ثلاث مرات» و قرأ الآخرون ثلاث بالرفع على انه خبر مبتداء محذوف و تقدیره هذه الاوقات المذکورة ثلاث عورات لکم، سمیت هذه الاوقات عورات لان الانسان یضع فیها ثیابه فتبدوا عورته، و قیل هذه الاوقات اوقات التجرد و ظهور العورة، فصارت من عورات الزمان فجرى مجرى عورات الأبدان، و قیل هى على اضمار الوقت و تقدیره ثلاثة اوقات عورات فحذف المضاف و اقام المضاف الیه مقامه، فلذلک انث الثلاث، «لیْس علیْکمْ و لا علیْهمْ» یعنى العبید و الخدم و الصبیان، «جناح» فى الدخول علیکم بغیر استیذان، «بعْدهن» اى بعد هذه الاوقات الثلاثة، «طوافون علیْکمْ بعْضکمْ على بعْض» تأویله فبعضکم بعد تلک الساعات طوافون على بعض تتباسطون و تتلاقون و تتعاشرون و لا تحتشمون، و هذه اشارة الى انه تکثر الحاجة الیهم فلو شرط الاستیذان فى کل مرة لشق ذلک علیهم، و صح فى الخبر: ان الهرة لیست بنجسة انما هى من الطوافین علیکم و الطوافات، یعنى انها تصحبک اذا خلوت و من صحبک فى خلوتک و استخلى بک فهو طواف علیک شبهها بالممالیک و خدم البیت، الذین یطوفون على اهلهم للخدمة، و منه قول ابراهیم انما الهرة کبعض اهل البیت، و قال ابن عباس: انما هى من متاع البیت، و قیل شبهها بمن یطوف للحاجة و المسألة یرید ان الاجر فى مواساتها کالاجر فى مواساة من یطوف للحاجة و المسألة، «کذلک» اى کبیان الاحکام فى هذه الآیة، «یبین الله لکم الْآیات» الامر و النهى، «و الله علیم» فیما یأمر، «حکیم» فیما یدبر. اختلف العلماء فى حکم هذه الآیة، فقال قوم هو منسوخ لا یعمل به. الیوم قیل لابن عباس، کیف ترى فى هذه الآیة امرنا فیها بما امرنا و لا یعمل بها احد؟ فقال ابن عباس: انه رفیق حلیم یحب الستر و لم یکن للقوم ستور و لا حجاب فکان الخدم و الولاید یدخلون فربما یرون منهم ما لا یحبون، فامروا بالاستیذان فى تلک العورات و قد بسط الله الرزق و اتخذ الناس الستور فرأى ان ذلک اغنى عن الاستیذان، و ذهب قوم الى انها غیر منسوخة، روى عن موسى بن ابى عائشة قال سألت الشعبى عن هذه الآیة «لیسْتأْذنْکم الذین ملکتْ أیْمانکمْ» أ منسوخة هى؟ قال لا و الله ما نسخت، قلت ان الناس لا یعملون بها، قال الله المستعان، و عن سعید بن جبیر فى هذه الآیة ان ناسا یقولون نسخت و الله ما نسخت و لکنها مما یتهاون به الناس.
قوله: «و إذا بلغ الْأطْفال منْکم الْحلم» یرید الاحرار الذین بلغوا، و الحلم رویا البالغ و منه سمى البلوغ حلما و المحتلم و الحالم البالغ، و الحالم النائم و المتحلم الذى یرى الرویا، و فى الخبر، من تحلم فى منامه فلا یخبرنا بتلعب الشیطان به، و معنى الآیة اذا بلغ الاطفال من احرارکم و ارادوا الدخول علیکم فلیستأذنوا فى جمیع الاوقات، «کما اسْتأْذن الذین منْ قبْلهمْ» اى کما استأذن الذین بلغوا و دخلوا من قبلهم، و قیل یعنى الذین کانوا مع ابراهیم و موسى و عیسى علیهم السلام.
«کذلک یبین الله لکمْ آیاته» دلالاته و احکامه، «و الله علیم حکیم» قال سعید بن المسیب یستأذن الرجل على امه انما انزلت هذه الآیة فى ذلک و سئل حذیفة أ یستأذن الرجل على والدیه؟ قال نعم، ان لم تفعل رأیت منهما ما تکره قوله: «و الْقواعد من النساء» یعنى العجائز اللاتى قعدن على الولد و الحیض من الکبر فلا یلدن و لا یحضن، واحدتها قاعد بلاهاء لیدل بحذف الهاء على انه قعود کبر، کما قالوا امرأة حامل لیدل بحذف الهاء على انه حمل حبل، و قالوا فى غیر ذلک قاعدة فى بیتها و حاملة على ظهرها، قال ابن قتیبة: سمیت المرأة قاعدا اذا کبرت لانها تکثر القعود، و قیل هن العجائز اللواتى اذا رآهن الرجال استقذروهن، فاما من کانت فیها بقیة من جمال و هى محل الشهوة فلا تدخل فى هذه الآیة، «اللاتی لا یرْجون نکاحا» اى لا یطمعن فى ان تتزوجن لکبرهن، «فلیْس علیْهن جناح أنْ یضعْن ثیابهن» عند الرجال و هى الجلباب و الرداء الذى فوق الثیاب و القناع الذى فوق الخمار،» فاما الخمار لا یجوز وضعه، و قیل الثیاب، و فى هذه الآیة هى الملاحف و الاستعفاف هاهنا الاستتار بالملاحف، «غیْر متبرجات بزینة» اى غیر مبدیات بزینة و التبرج اظهار محاسنها التى ینبغى ان تسرها، کالشعر و الذراع و النحر و الساق اى لا یقصدن بوضعها ان یظهرن زینتهن، و قیل التبرج هاهنا و فى قوله: «و لا تبرجْن تبرج الْجاهلیة الْأولى» الخروج من البیت ظاهرة الزینة. «و أنْ یسْتعْففْن خیْر لهن» اى التلبس خیر لها من التکشف، «و الله سمیع» لما یقال، «علیم» بما یقصد و ینوى «لیْس على الْأعْمى حرج» علماء تفسیر مختلفند در سبب نزول این آیت، ابن عباس گفت: چون این آیت فرو آمد که: «و لا تأْکلوا أمْوالکمْ بیْنکمْ بالْباطل» مسلمانان تحرج نمودند از مواکلت نابینا و لنگ و بیمار گفتند ما را نهى کردند از خوردن مال بباطل و بهینه اموال طعام است که در پیش نهند و خورند و ایشان عاجزانند و ضعفااند و در خوردن مقاومت اصحا نتوانند و بر ایشان حیف رود و ضیق و آن گه خوردن مال بباطل باشد، ازین سبب تحرج کردند تا رب العزة این آیت فرستاد و ایشان را رخصت داد در مواکلت ایشان، و باین تأویل «على» بمعنى «فى» است اى لیس علیکم فى مواکلة الاعمى و الاعرج و المریض حرج، سعید بن جبیر گفت و ضحاک: ضعیفان تحرج مینمودند از مواکلت اصحا از بیم آن که ایشان را کراهیت آید خوردن با ما و ایشان را از آن رنج بود، و معنى آنست که برین ضعیفان حرج نیست که خورند از خانههاى ایشان که نام بردهاند درین آیت. مجاهد گفت اصحاب رسول (ص) بر یکدیگر مهربان و مشفق بودند، وقت بود که ازین ضعیفان یکى در خانه ایشان شدى بطلب طعام و در خانه ایشان طعام نبودى و رد کردن ایشان بى طعام روى نبود همى برخاستند و بخانههاى خویش و پیوند میرفتند و ایشان را با خود میبردند طعام خوردن را، ضعیفان دست بآن طعام نمىبردند و تحرج مىنمودند یعنى که نه مالک طعام ما را خواند و سر طعام آورد تا رب العزه ایشان را درین آیت رخصت داد.
سعید مسیب گفت. جماعتى صحابه با رسول خدا بغزا رفتند و کلید گنجینهها باین ضعیفان و خویشان سپردند و خوردن طعام ایشان را مباح کردند ایشان خود تحرج نمودند و نخوردند یعنى که ایشان غایبند و در غیبت ایشان طعام ایشان نخوریم تا رب العزة ایشان را باین آیت رخصت داد. حسن گفت: معنى آیت آنست که بر نابینا و لنگ و بیمار حرج نیست چون تخلف کند از جهاد، ایشان را تخلف از جهاد این آیت رخصت است، و بقول حسن سخن اینجا تمام شد که: «و لا على الْمریض حرج» پس بر استیناف گفت: «و لا على أنْفسکمْ» اى حرج فى ان تأکلوا من بیوتکم الى آخر الآیة. قومى گفتند «و لا على أنْفسکمْ» تا آخر آیه منسوخ است، در ابتدا در خانههاى یکدیگر بىحجاب میرفتند و طعام که مییافتند میخوردند پس چون آیه آمد که: «لا تدْخلوا بیوتا غیْر بیوتکمْ حتى تسْتأْنسوا» و «لا تدْخلوا بیوت النبی إلا أنْ یوْذن لکمْ إلى طعام» این منسوخ گشت، و بیشترین علما بر آنند که اینجا نسخ نیست و معنى آن است که: و لا على انفسکم ان تأکلوا من بیوتکم، اى لا حرج علیکم ان تأکلوا من اموال عیالکم و ازواجکم، و بیت المرأة کبیت الزوج، و قیل «منْ بیوتکمْ» اى بیوت اولادکم، جعل بیوت اولادهم بیوتهم لان ولد الرجل من کسبه و ماله کماله، و فى الحدیث: «انت و مالک لا بیک» «أوْ بیوت آبائکمْ أوْ بیوت أمهاتکمْ» قرأ حمزة وحده امهاتکم بکسر الالف و المیم جمیعا. و قرأ الکسائى امهاتکم بکسر الالف و فتح المیم، و قرأ الباقون بضم الالف و فتح المیم. «أوْ بیوت إخْوانکمْ أوْ بیوت أخواتکمْ أوْ بیوت أعْمامکمْ أوْ بیوت عماتکمْ أوْ بیوت أخْوالکمْ أوْ بیوت خالاتکمْ أوْ ما ملکْتمْ مفاتحه»
اى بیوت ما ملکتم مفاتحه. قال ابن عباس: عنى بذلک وکیل الرجل و قیمه فى ضیعته او ماشیته لا بأس علیه ان یأکل من ثمر ضیعته و یشرب من لبن ماشیته و لا یحمل و لا یدخر. و قال الضحاک: یعنى من بیوت عبیدکم و ممالیککم و ذلک ان السید یملک منزل عبده، و المفاتح الخزائن لقوله: «و عنْده مفاتح الْغیْب». قال عکرمة: اذا ملک الرجل المفتاح فهو خازن فلا بأس ان یطعم الشیء الیسیر. و قال السدى: الرجل یولى طعامه غیره یقوم علیه فلا بأس ان یأکل منه. و قیل هو ولى الیتیم له ان یتناول من ماله ما قال الله: «و منْ کان فقیرا فلْیأْکلْ بالْمعْروف و مفاتحه بیده». «أوْ صدیقکمْ» الصدیق هو الذى صدقک فى مودته، و قیل هو الذى یوافقک فى ظاهره و باطنه. قال ابن عباس: الصدیق اکبر من الوالدین الا ترى ان اهل النار لم یستغیثوا بالآباء و الامهات بل قالوا فما لنا من شافعین و لا صدیق حمیم. فرخص الله له ان یأکل من بیته بغیر اذنه، و قیل هو اذا دعاک الى ولیمة فحسب.
و کان الحسن و قتادة بریان دخول الرجل بیت صدیقه و التحرم بطعامه من غیر استیذان منه فى الاکل بهذه الآیة، و دخل عبد الله بن ادریس على الاعمش منصرفا من املاک و فى کمه سکر فادخل الاعمش یده فى کمه و اخذ من الشکر و قرأ «أوْ صدیقکمْ» ابن عباس گفت این در شأن حارث بن عمرو فرو آمد که با رسول خدا (ص) بغزا شد و مالک بن زید را خلیفه کرد بر اهل خویش، چون باز آمد او را نزار و ضعیف دید، گفت چه رسید ترا که چنین ضعیف گشتهاى؟ گفت: لم یکن عندى شیء و تحرجت ان اکل من طعامک بغیر اذنک فانزل الله تعالى «أوْ صدیقکمْ» معنى آنست که بر مسلمانان تنگى نیست و بزهى نیست که درین خانهها روند که نام ایشان درین آیت بردند و از طعام ایشان خورند اگر چه ایشان حاضر نباشند بشرط آنکه از آن طعام چیزى بر نگیرند که با خود بیرون آرند و نه از آن زادى سازند، این رخصتى است که الله نهاد میان بندگان و لطفى که بفضل خود کرد با ایشان تا از دنائت اخلاق و تنگى نظر دور باشند و بخصال حمیده آراسته.
«لیْس علیْکمْ جناح أنْ تأْکلوا جمیعا أوْ أشْتاتا»، قومى بودند از عرب بنو لیث بن بکر از بنى کنانه عادت داشتند که تنها نخوردندى بىمهمان، کس بود از ایشان که بامداد تا شبانگاه منتظر مهمان نشستى یا کسى که با وى طعام خوردى پس اگر در شبانگاه هیچکس نیافتندى طعام خوردندى، این آیت ایشان را رخصت آمد که اگر خواهید با هم طعام خورید خواهید پراکنده. عکرمه گفت در شان قومى از انصار فرو آمد که چون بایشان مهمان رسیدى طعام نمیخورند مگر با مهمان، و قومى دیگر طعام با هم نمیخوردند از بیم آنکه یکى بیشتر خورد و یکى کمتر و بر بعضى از ایشان اجحاف رود، رب العزه ایشان را باین آیت رخصت داد که هر دو حالت ایشان را مباح است و در آن حرج نه، اگر خواهند تنها خورند و اگر خواهند بجمع، اشتات جمع شت اى متفرقین، و شتى جمع شتیت، تقول شت الشیء شتا و شتاتا، و شتان اسم الفعل بنى على الفتح، و قیل نصب على المصدر و حکى فیه الکسر ایضا.
«فإذا دخلْتمْ بیوتا فسلموا على أنْفسکمْ» یعنى على اهالیکم و اولادکم، میگوید چون در خانههاى خویش روید بر کسان خویش و عیال و اولاد خویش سلام کنید، و فى ذلک ما روى انس قال اوصانى رسول الله (ص) فقال: «یا انس اسبغ الوضوء یزد فى عمرک، و سلم على من لقیت من امتى تکثر حسناتک و اذا دخلت بیتک فسلم على اهل بیتک یکثر خیر بیتک، و صلى الصلاة الضحى فانها صلاة الاوابین، و ارحم الصغیر و وقر الکبیر تکن من رفقایى یوم القیامة».
و قیل اذا دخلتم بیوتا خالیة لا احد فیه فسلموا على انفسکم اى قولوا السلام علینا و على عباد الله الصالحین، ذکره قتادة و قال: حدثنا ان الملائکة ترد علیه، و قال ابن عباس: هو المسجد اذ دخلته فقل السلام علینا و على عباد الله الصالحین. و فى روایة اخرى عن ابن عباس قال: ان لم یکن فى البیت احد فلیقل السلام علینا من ربنا و على عباد الله الصالحین، السلام على اهل البیت و رحمة الله.
روى جابر قال قال رسول الله (ص): «اذا دخلتم بیوتکم فسلموا على اهلها و اذا طعم احدکم طعاما فلیذکر اسم الله فان الشیطان اذا سلم احدکم لم یدخل بیته و اذا ذکر اسم الله على طعامه فقال لا مبیت لکم و لا عشاء و ان لم یسلم حین یدخل بیته و لم یذکر اسم الله على طعامه قال ادرکتم العشاء و المبیت.
و قیل «فإذا دخلْتمْ بیوتا فسلموا على أنْفسکمْ» یعنى على من فیها من المومنین. «المومنون کلهم کنفس واحدة» هذا کقوله: «و لا تقْتلوا أنْفسکمْ».
و عن ابن مسعود قال قال رسول الله (ص): «السلام اسم من اسماء الله تعالى فافشوه بینکم فان الرجل المسلم اذا مر بالقوم فسلم علیهم فردوا علیه کان له علیهم فضل و درجة بذکره ایاهم بالسلام فان لم یردوا علیه من هو خیر منهم و اطیب».
و عن ابى هریرة قال قال رسول الله (ص): «اذا وقف احدکم على المجلس فلیسلم فان بدا له ان یقعد فلیقعد، و اذا قام فلیسلم فان الاولى لیست باحق من الآخرة».
و قیل السلام و آمین فى الدعاء و الصف فى الصلاة تکرمة هذه الامة.
و معنى السلام اى لکم السلامة منى، و قیل السلام اسم من اسماء الله عز و جل و المعنى الله حفیظ علیکم.
«تحیة منْ عنْد الله» نصب على المصدر اى تحیون انفسکم بما تحیة، «مبارکة طیبة» مبارکة بالاجر طیبة بالمغفرة. «کذلک یبین الله لکم الْآیات» یعنى اذا اراد الله فرض شیء علیکم بینة هذا البیان، «لعلکمْ تعْقلون» لکى تعقلوا و تفهموا، و قیل لتکونوا عقلاء صالحین.
قوله: «إنما الْموْمنون الذین آمنوا بالله و رسوله» اى المومن من آمن بالله و رسوله و اطاع رسوله فى جلیل الامر و دقیقه، «و إذا کانوا معه على أمْر جامع» کالحجة و العیدین و کل اجتماع فیه، و قیل هو الجهاد، و قیل مجلس تشاور و تدبیر حرب، «لمْ یذْهبوا» یعنى لم تخرجوا عنه، «حتى یسْتأْذنوه» اى یستأذنوا رسول الله تعظیما قال المفسرون کان رسول الله اذا صعد المنبر یوم الجمعة و اراد الرجل ان یخرج من المسجد لحاجة او عذر لم یخرج حتى تقوم بحیال رسول الله بحیث یراه فیعرف انه انما قام یستأذن، فیأذن لمن شاء منهم، قال مجاهد: و اذن الامام یوم الجمعة ان یشیر بیده، و قیل هذا اذا لم یکن سبب یمنعه من المقام فان حدث سبب یمنعه من المقام بان یکونوا فى المسجد، فتحیض منهم امرأة او یجنب رجل او عرض له مرض فلا یحتاج الى الاستیذان: مفسران گفتند سبب نزول این آیت آن بود که روز خندق رسول خدا و یاوران در حفر خندق مجتمع بودند و آن کارى جامع بود، بعضى منافقان بىفرمان رسول (ص) و بىاذن وى بیرون شدند رب العالمین این آیت فرستاد گفت مومنان ایشانند که مطیع خدا و رسولند بهمه کار و در همه حال و چون در کارى جامع باشند بىدستورى رسول (ص) از آن باز نگردند آن گه گفت: «إن الذین یسْتأْذنونک أولئک الذین یوْمنون بالله و رسوله» اصلى عظیم است در اصول تعظیم سنت و بزرگداشت آن و متابعت آن.
«فإذا اسْتأْذنوک لبعْض شأْنهمْ فأْذنْ لمنْ شئْت منْهمْ» اى لمن علمت ان له عذرا، این عمر خطاب است که با رسول خدا بود در غزاة تبوک دستورى خواست تا باز گردد با اهل خویش رسول خدا او را گفت: انطلق فو الله ما انت بمنافق و لا مر تاب.
«و اسْتغْفرْ لهم الله» اى لمن اذنت له لیزول عنهم بالاستغفار ملامة الانصراف، قال قتادة هذا ناسخة لقوله تعالى: «لم أذنْت لهمْ».
«لا تجْعلوا دعاء الرسول بیْنکمْ کدعاء بعْضکمْ بعْضا» قال ابن عباس معناه احذروا دعاء الرسول علیکم اذا اسخطتموه فان دعاءه موجب لیس کدعاء غیره، میگوید تعرض سخط رسول مکنید و او را بخشم میآورید و از دعاء وى بر خود بترسید، اگر او را بخشم آرید دعاء وى چون دعاء دیگران مپندارید، و حقیقت دانید که دعاء وى موجب است و در حال اجابت آید و چون تیرى سوى نشانه شود. مجاهد گفت معنى آنست که: لا تدعوه باسمه کما یدعوا بعضکم بعضا، رسول را بنام خویش مخوانید که گوئید یا محمد یا ابا القاسم، لکن بنام تعظیم و تبجیل خوانید که یا نبى الله یا رسول الله، فاطمه زهرا او را میگفت یا رسول الله، اى پدر، دیگران فرزندان و زنان و خویشان همچنین میگفتند یا رسول الله، و قیل معناه اذا دعاکم لامر فعجلوا الاجابة و بادروا الیه کقوله: «اسْتجیبوا لله و للرسول إذا دعاکمْ». ثم رجع الى حدیث المنافقین فقال: «قدْ یعْلم الله الذین یتسللون منْکمْ لواذا» التسلل خروج خفیا متلطفا، و اللواذ، الاستتار بالشىء، یقال لاذ بالشیء یلوذ به لیاذا و لاوذ یلاوذ ملاوذة و لواذا، قال الازهرى معنى اللواذ، الخلاف، اى یخالفون خلافا، کلبى گفت رسول خدا (ص) بروز آدینه خطبه کردى و در خطبه عیب منافقان گفتى، ایشان چون آن شنیدندى از راست و چپ نظر کردندى تا خود هیچکس از مومنان ایشان را مىبیند یا نه، چون کسى ایشان را ندیدى پوشیده از مسجد بگوشهاى بیرون شدندى، رب العالمین از روى تهدید و وعید گفت: «قدْ یعْلم الله الذین یتسللون منْکمْ لواذا» میداند الله ایشان را که پنهان در پوشیدگى بیرون میشوند و فردا جزاء ایشان دهد.
«فلْیحْذر الذین یخالفون عنْ أمْره» اى یخالفون امره «و عن» زیادة، و قیل معناه یعرضون عن امره، و قیل بعد امره، کقوله: «أطْعمهمْ منْ جوع» اى بعد جوع، و الهاء یعود الى الله و قیل الى النبى، و الامر هو من امر الدنیا، و قیل من امر الآخرة، «أنْ تصیبهمْ فتْنة» اى کفر بعد ایمان، و قیل بلیة تظهر ما فى قلوبهم من النفاق، و قیل سلطان جائر یسلط علیهم، و قیل الفتنة للعوام و البلاء للخواص و قیل الفتنة مأخوذ بها و البلاء معفو عنه و مثاب علیه، «أوْ یصیبهمْ عذاب ألیم» عقوبة شدیدة فى الآخرة.
ثم عظم نفسه فقال: «ألا إن لله ما فی السماوات و الْأرْض» ملکا و عبیدا، و قیل دلالة على وجوده و توحیده و کمال قدرته، «قدْ یعْلم ما أنْتمْ علیْه» من الخیر و الشر و الایمان و النفاق فاحذروا مخالفته، «و یوْم یرْجعون إلیْه» یعنى یوم البعث، قرأ یعقوب وحده یرجعون بفتح الیاء و کسر الجیم، و قرأ الباقون یرجعون بضم الیاء و فتح الجیم، «فینبئهمْ بما عملوا» اى یجزیهم باعمالهم و یعاقبهم علیها، «و الله بکل شیْء علیم» لا یخفى علیه خافیة فیهما، روى الاعمش عن شقیق بن سلمة قال: شهدت ابن عباس فى الموسم فقرأ سورة النور على المنبر و فسرها فلو سمعت الروم لأسلمت.